Cfare eshte Astronomia?

[Juѕт٠]

Cfare eshte Astronomia
Astronomia eshte nje shkence natyrore qe merret me studimin e objekteve qiellore (te tilla si, planetet, kometat, mjegullnajat, yjet, galaktikat)
dhe fenomenet qe dalin jashte atmosferes se Tokes (te tilla si
rrezatimi i sfondit kozmik). Ajo ka te beje me evolucionin, fizike,
kimike, meteorologji, dhe levizje te objekteve qiellore, si dhe me
formimin dhe zhvillimin e universit. Astronomia eshte nje nga shkencat
me te vjetra. Kulturat prehistorike kane lene prapa objekte astronomike
te tilla si monumentet e egjiptit, Stonehenge/Guret e Lashte dhe qyteterimeve te hershme si Babilonasit, Greket, Kinezet, dhe Mayans.
Megjithate, shpikja e teleskopit ishte e nevojshme para se astronomia
te zhvillohej ne nje shkence moderne. Historikisht, astronomine e kane
perfshire disiplina te ndryshme si, navigacion, vezhgime, duke krijuar kalendaret madje edhe Astrologjine, por astronomia profesionale eshte ne ditet e sotme dhe eshte sinonim me Astrofiziken.

Gjate shekullit te 20-te, fushet e astronomise u ndane ne dege te ndryshme, vezhgimore dhe teorike.
Astronomia vezhgimore eshte e perqendruar ne marrjen e te dhenave nga
vrojtimet e objekteve qiellore, te cilat analizohen pastaj duke perdorur
parimet themelore te fizikes. Astronomia teorike eshte e orientuar
drejt zhvillimit te kompjuterit ose modeleve analitike per te pershkruar
objektet dhe fenomenet astronomike. Te dyja keto fusha plotesojne
njeri-tjetrin, me astronomi teorike duke shpjeguar rezultatet
vezhgimore, dhe vezhgimet per te konfirmuar rezultatet teorike.

Astronomet Amatore kane kontribuar per shume zbulime te
rendesishme astronomike, dhe astronomia eshte nje nga shkencat e pakta
ku amatoret mund te luajne akoma nje rol aktive, sidomos ne zbulimin dhe
vezhgimin e fenomeneve te rastit.
Astronomia e lashte nuk duhet ngaterruar me astrologjine, sistemi
besimit i cili pretendon se punet e njeriut lidhen me qendrimet e
objekteve qiellore. Edhe pse dy fushat kane nje origjine te perbashket,
ata jane te dallueshme.

[Juѕт٠]

Perdorimi i termave Astronomike dhe Astrofizike

Ne pergjithesi, termi "astronomi" ose "astrofizike" perdoret per t'ju referuar kesaje dege. Ne baze te rrepte fjalori, "astronomia" i referohet studimin te objekteve dhe çeshtjeve jashte atmosferes se Tokes dhe te pronave fizike dhe kimike. Astrofizika
i referohet deges se astronomise qe kane te bejne me, vetite fizike,
dhe proceset dinamike te objekteve qiellore duke perfshire dhe
fenomenet. Ne disa raste, futja e tekstit hyres, Univers, fizike, nga Frank Shu, percaktoi se, astronomia perdoret per te pershkruar studimin cilesor te subjektit, ndersa astrofizika perdoret per te pershkruar versionin e fizikes se orientuar te subjektit. Mirepo, nga kerkimet moderne te subjekteve astronomike shohim se astronomia moderne ne fakt mund te quhet astrofizika. Departamentet e ndryshme te kerkimit rreth ketij subjekti mund te perdorin si astronomine gjithashtu dhe astrofiziken.
Ne varesi te faktit, nese departamenti eshte i lidhur historikisht me
nje departament te fizikes, athere dhe astronomet ne te vertete kane
grade te fizikes.

[Juѕт٠]

Historia

Ne kohet e hershme, astronomia ishte e perbere vetem nga vezhgimi dhe
parashikimet e mocioneve te objekteve te dukshme me sy. Ne disa vende,
te tilla si Stonehenge, kulturat e hershme kane mbledhur objekte
masive me gjasa astronomike. Para se te shpikej teleskopi, studimet e
hershme te yjeve kryheshin nga pikat e favorshme, pikerisht siper
ndertesave dhe pjese te larta te tokes. Kur qyteterimet u zhvilluan ne
vende si, Mesopotami, Kine, Egjipt, Greqi, Indi, dhe Ameriken Qendrore,
filluan te krijohen observatoret dhe studimet e ideve mbi natyren e
universit. Shumica e astronomise se hershme ne te vertete perbehet prej,
hartes, pozicioneve te yjeve dhe planeteve, nje shkence tani e referuar si astrometry.
Nga keto verejtje, u formua ideja e hershme per mocionet e planeteve
dhe natyra e Diellit, Henes dhe Tokes. Toka u besonte nga njerezit te
ishte qendra e Universit me Diellin, Henen dhe Yjet e rradhes rreth saj. Kjo eshte e njohur si model gjeocentrik
i universit. Nje zhvillim veçanerisht i rendesishem ishte fillimi i
astronomise matematikore dhe shkencore, e cila filloi ne mesin e Babilonise, i cili hodhi bazat per traditat e astronomike te me voneshme qe u zhvillua ne civilizimet tjera. Babilonasit zbuluan se eklipset henore ndodhin ne nje cikel te perseritur, i njohur si Golfin.

Pas Babilonise, u bene perparime te ndjeshme ne astronomi nga Greket e lashte dhe bota Helenistike. Astronomia greke eshte e karakterizuar qe nga fillimi, duke kerkuar nje shpjegim racional fizik per fenomenet qiellore. Ne shekullin e 3 Para krishtit, Aristarchus i Samos llogariti madhesine e Tokes, dhe largesine e Henes dhe Diellit, dhe ishte i pari qe propozoje nje model heliocentrik te Sistemit Diellor. Ne shekullin e 2 Para Krishtit, Hipparchus llogariti madhesine dhe distancen e Henes, dhe shpiku pajisjet e hershme astronomike te njohura si astrolabe. Hipparchus gjithashtu krijoi nje katalog te plote te 1020 Yjeve, dhe shumica e yjeve te hemisferes veriore jane kataloguar nga astronomet grek. Mekanizmi Antikythera (c. 150-80 Para Krishtit) ishte nje kompjuter analog i dizajnuar per llogaritjen e vendndodhjes se Henes, Diellit, dhe Planeteve, ne data te sakta. Objektet Teknologjike te kompleksitetit te ngjashem nuk u shfaqen deri para shekullit te 14, atehere kur filloi shfaqja e oreve mekanike astronomike, ne Europe.

Gjate Mesjetes, astronomia ishte kryesisht me baze ne Europe, te pakten deri ne shekullin e 13-te.
Megjithate, astronomia lulezoi ne boten islame, dhe pjese te tjera te
botes. Kjo çoi ne shfaqjen e observatoreve te pare astronomik ne boten
myslimane ne fillimet e shekullit te 9. Ne 964, Galaktika Andromeda, me e aferta me ate tonen, Rruga e Qumeshtit, u zbulua nga astronomi Persian Azophi dhe e pershkroi ne librin e tij te yjeve fikse. 1006 SN supernova, u vu re nga astronomi Egjiptiano Arabik, Ridvan Ali ibn dhe astronomet Kineze ne 1006. Disa nga astronomet e shquar (kryesisht persianet dhe arabet), dhane nje kontribut te rendesishem per shkencen, Al-Batani, Thebit, Azophi, Albumasar, Biruni, Arzachel, Al-Birjandi, dhe astronomet e observatoriit Maragheh dhe Samarkand. Besohet gjithashtu se rrenojat ne Zimbabven e Madhe dhe Timbuktu mund te kete qene te vendosur si nje observator astronomik. Europianet besuan se nuk kishte pasur vezhgime astronomike ne Kolonite para Mesjetes Afrikano Sahariane, por zbulimet moderne treguan komplet ndryshe.

[Juѕт٠]

Revolucioni Shkencor

Gjate rilindjes, Nikola Copernic propozoi nje model heliocentrik te sistemit diellor. Puna e tij u mbrojt, u zgjerua, dhe u korrigjua nga Galileo Galilei dhe Johannes Kepler. Galileo verejti duke perdorur teleskopet per te rritur shikimet dhe studimet e tij rreth hapesires. Kepler ishte i pari qe pershkroi dhe la me testament nje sistem te sakte diellor dhe detajet e levizjes se planeteve me Diellin ne qender. Megjithate, Kepler nuk pati sukses ne formulimin e nje teorie sipas ligjeve qe ai shkroi. Ajo u la per shpikjen e dinamikes se Njutonit,
dhe ligjin e tije te gravitacionit duke shpjeguar levizjet e planeteve.
Zbulimet e metejshme ishin paralele per permiresimet ne madhesine dhe
cilesine e teleskopit. Katalogjet me yje te shumte u prodhuan nga Lacaille. Astronomi William Herschel beri nje katalog te hollesishem te mjegullnajave dhe grupimeve te tyre, dhe ne 1781 zbuloi, Uranin, planeti i pare i ri i gjetur ne ate kohe. Distanca ne nje yll u njoftua ne 1838, kur parallax/paralaks - Njesi matese. e yllit Cygni 61 u mat nga Friedrich Bessel.

Gjate shekujve te 18-19, vemendjet per problemin e 3 trupave nga Euler, Clairaut, dhe D'Alembert çuan ne parashikimet me te sakta per mocionet e Henes dhe Planeteve. Kjo pune u studjua edhe me tej nga Lagranzhit dhe Laplace,
duke lejuar masat e planeteve dhe te henave te vleresohen nga orbitat e
tyre. Perparime te rendesishme ne astronomi u bene me futjen e
teknologjise se re, duke perfshire spektroskopet dhe fotografite. Fraunhofer zbuloi rreth 600 grupe ne spektrin e Diellit ne 1814-1815, te cilat, ne 1859, Kirchhoff i shpjegoi me pranine e elementeve te ndryshme.

Ekzistenca e galaktikes tone, Rruga e Qumeshtit, si nje grup i veçante i mundshem, u provua vetem ne shekullin e 20-te, se bashku me ekzistencen e galaktikave te jashtme dhe vete zgjerimit te Universit. Astronomia moderne ka zbuluar edhe shume objekte te tilla ekzotike si quasars, pulsare, blazars, dhe galaktikat radio,
dhe i ka perdorur keto verejtje per te zhvilluar teorite fizike te
cilat pershkruajne disa nga keto objekte ne drejtim te objekteve tjera
ne menyre te barabarte ekzotike te tilla si vrimat e zeza dhe yjet neutron. Kozmologjia fizike beri perparime te medha gjate shekullit te 20, me modelin e Big Bang, i mbeshtetur nga provat e siguruara nga astronomia dhe fizika, te tilla si, rrezatimit te sfondit kozmik mikrovale, ligjin e Hubble, dhe elementeve kozmologjike.

[Juѕт٠]

Astronomia Vezhgimore

Ne astronomi, burimi kryesor i informacionit ne lidhje me trupat
qiellore dhe objekteve te tjera eshte drita e dukshme ose me ne
pergjithesi rrezatimi elektromagnetik. Astronomia vezhguese mund te ndahet ne baze te rajonit te vezhgimit, dhe spektrit elektromagnetik. Disa pjese te spektrit mund te verehen nga siperfaqja e Tokes,
ndersa pjeset e tjera jane te vezhgueshme nga lartesi te larta ose
hapesira. Informacion specifik mbi keto nenfusha eshte dhene me poshte.

[Juѕт٠]

Radio Astronomi

Radio Astronomia studjon rrezatimet me vale te madhe, perafersisht nje
milimeter. Radio astronomia eshte e ndryshme nga format tjera te
astronomise vezhguese mbi valet e radios dhe trajtohet si vale e jo si fotonetet diskrete. Eshte relativisht e lehte per te matur fazat e valeve te radios, ndersa kjo nuk eshte aq lehte te behet ne valet e shkurtera. Edhe pse disa vale te radios prodhohen nga objekte astronomike ne formen e emisionit termik, shumica e emisioneve te radios qe eshte vene re nga Toka eshte pare ne forme te rrezatimi sinkrotron, e cila prodhohet kur elektronet luhaten rreth fushave magnetike. Perveç kesaj, nje numer i vijave spektrale te prodhuara nga gazi nderyjore, jane te vezhgueshme ne valet e gjata. Nje shumellojshmeri te gjere te objekteve jane te dukshme ne valet e gjata, duke perfshire supernova, gazet nderyjore, pulsaret, dhe berthamat e galaktikave aktive.

[Juѕт٠]

Astronomia dhe Rrezatimi Infra e Kuqe

Infrared merret ne astronomi me zbulimin dhe analizimin e rrezatimit infra te kuqe (vale me e gjate se drita e kuqe). Perveç ne gjatesise valore te afert me drite te dukshme, rrezatimi infra i kuq eshte i zhytur rende nga atmosfera, dhe atmosfera prodhon emisionet e rendesishme te infra te kuqe. Si pasoje, observatoret infra te kuqe duhet te vendosen ne vendet e larta ose ne hapesire. Spektri i infra te kuqe
eshte i dobishem per studimin e objekteve qe jane shume te ftohte qe qe
rrezatojne drite te dukshme, te tilla si planetet etj. Valet e gjata te
infra se kuqe gjithashtu mund te depertojne ne rete e pluhurit qe bllokojne driten e dukshme, duke lejuar vezhgimin e yjeve, reve molekulare, dhe bazen e galaktikave. Disa molekula rrezatoje fuqishem ne infra te kuqe. Kjo mund te perdoret per te studiuar kimi ne hapesire, ne menyre me specifike infra e kuqe mund te zbuloi ujin neper kometa.

[Juѕт٠]

Astronomia optike

Historikisht, astronomia optike, e quajtur edhe drite e dukshme, eshte forma me e vjeter e astronomise. Imazhet optike u moren fillimisht me dore. Ne fund te shekullit te 19 dhe shumices se shekullit te 20, imazhet jane bere duke perdorur pajisje fotografike. Imazhet moderne jane bere duke perdorur detektore digjitale, CCDs. Edhe pse drita e dukshme ne vetvete shtrihet nga rreth 4000 ne 7000 Å Å (400 nm deri 700 nm), te njejtat pajisje te perdorura ne keto vale jane perdorur edhe per te vezhguar disa rrezatime ultraviolete dhe infra te kuqe.

[Juѕт٠]

Astronomia e Rrezeve Ultraviolet/Ultravjollce

Astronomia ultravjollce ne pergjithesi perdoret per t'iu referuar vezhgimeve ne gjatesi valore midis 100 dhe 3200 A (10-320 nm). Drita ne keto vale te gjata eshte e zhytur nga atmosfera e Tokes, keshtu qe vezhgimet ne keto vale kryhen nga pjesa e siperme e atmosferes ose hapesira. Astronomia ultraviolete eshte me e pershtatshme per studimin e rrezatimit termik dhe vijave spektrale nga yjet blu te nxehte qe jane shume te ndritshem ne kete grup vale. Kjo perfshin yjet blu ne galaktikat tjera, te cilat kane qene objektivat e anketave te ultravjollce. Objektet tjera qe verehen zakonisht ne driten ultravjollce jane, mjegullnaja planetare, mbetjet supernova, dhe berthamat galaktikave aktive. Gjithsesi eshte i nevojshem nje rregullimi i duhur te matjeve ultravjollce.

[Juѕт٠]

Astronomia Radioskopike dhe ajo X-ray

Astronomia e radiovaleve eshte dege e astronomise qe bazohet kryesisht ne radiovale, kurse astronomia e rrezve Röntgen ( X-ray) eshte dege qe bazohet ne rrezet me kete emer.

Si radiovalet ashtu edhe rrezet X jane vale elektomagnetike por me gjatesi valore krejt te ndyshme: Radiovalet kane gjatesi valore shume te gjate – me te madhe se 1m; Rrezet X gjatesi valore shume te shkurta dhe ate mes gjatesise valore 0,0nm – 10nm.

Informacion i dhene nga Profesor Abdyl Berisha

[Juѕт٠]

Astronomia e Rrezatimeve Gamma-Ray

Astronomia e rrezatimeve Gama ray eshte studimi i objekteve astronomike me vale me te shkurter se sa spektri elektromagnetik. Rrezet Gama mund te shihen direkt nga satelite te tilla si Observatori Compton apo nga teleskopet e specializuar te quajtur Teleskopet atmosferike Cherenkov. Teleskopet Cherenkov
ne fakt nuk i zbuluan rrezet gama direkt, por zbuluan rrezatimin e
drites se dukshme, prodhuar kur rrezet gama u thithen nga atmosfera e Tokes. Shumica e rrezeve gama jane me te vertete rreze gama ne bresheri. Vetem 10% e burimeve te rrezeve gama[/B] jane burime jo-kalimtare. Keto rrezatime te qendrueshme jane te dukshem ne pulsare, yjet neutron, dhe vrimat e zeza.

[Juѕт٠]

Fusha qe nuk eshte e bazuar ne spektrin elektromagnetik

Perveç rrezatimit elektromagnetik, disa ngjarje te tjera me origjine nga distanca e madhe mund te vezhgohen edhe nga Toka.
Ne astronomine e substancave, astronomet perdorin strukturat e veçanta te nendheshme te tilla si SAGE, GALLEX, dhe Kamioka II / III per zbulimin e grimcave te neutrinove. Keto protone e kane origjinen kryesisht nga Dielli, por edhe nga supernova. Rrezet kozmike, te cilat perbehen nga grimca te energjise shume te larte dobesohen ose zhduken kur ata hyjne ne atmosferen e Tokes. Perveç kesaj, disa detektore te neutrinove mund te jene te ndjeshem ndaj grimcave te prodhuara kur rrezet kozmike godisin atmosferen e Tokes. Jane ndertuar disa observatore te tille si, Observatori interferometer Laser, Observatori LIGO, por valet gravitacionale vazhdojne te jene teper te veshtira per tu zbuluar. Astronomet nga Toka
kane verejtur direkt shume prej ketyre dukurive me ane te mostres ne
anijet dhe misionet e hapesires. Keto verejtje jane arritur nga misionet
me sensore te larget, qe mund te kryejne eksperimente ne siperfaqen materiale.

[Juѕт٠]

Astrometry dhe Mekanikat Qiellore

Nje nga fushat me te vjetra ne astronomi, eshte matja e pozicioneve te
objekteve qiellore. Historikisht, njohurite e sakta te pozicioneve te Diellit, Henes, Planeteve dhe Yjeve ka qene thelbesor ne navigacionin qiellor dhe ne krijimin e kalendarit.
Matja e kujdesshme e pozicioneve te planeteve ka çuar ne nje kuptim te
forte te perberjes gravitacionale, dhe nje aftesi per te percaktuar
pozicionet e te kaluares dhe te ardhmes te planeteve me saktesi te
madhe. Kohet e fundit ndjekja e afert nga Toka e objekteve do te lejoje parashikimet dhe goditjet e mundshme ne Toke nga keto objekte. Matjet e Parallaksit
te yjeve te afert ofrojne nje baze themelore ne shkallen e distances
kozmike, qe eshte perdorur per te matur shkallen e universit. Matjet e Parallaksit
sigurojn nje baze absolute per te dhenat e yjeve me te larget. Matjet e
shpejtesise radiale tregojne kinematiken e ketyre sistemeve ne
galaktiken tone Rruga e Qumeshtit. Rezultatet e Astrometrise jane perdorur edhe per te matur shperndarjen e materies se zeze ne galaktike. Gjate viteve 1990, teknika astrometrike e matjes se tundur yjore eshte perdorur per te zbuluar planete qe rrotullohen rreth yllit te tyre.

[Juѕт٠]

Astronomia Teorike

Astronomet teorik perdorin nje shumellojshmeri te gjere te mjeteve te cilat perfshijne modelet analitike, ato numerike, dhe simulimet kompjuterike.
Modelet analitike te nje procesi, ne pergjithesi jane me te miret per
te dhene informacione se cfare po ndodh. Modelet numerike mund te
zbulojne ekzistencen e fenomeneve dhe efekteve qe nuk shihen. Kjo
ndihmon per te kerkuar te dhena qe mund te hedhin poshte nje model, ose
te ndihmoje ne zgjedhjen mes disa modeleve alternative apo
kontradiktore. Ne rastin e nje mosperputhje, tendenca e pergjithshme
eshte ajo qe perpiqet te beje modifikimet minimale te modelit ne
pershtatjet e te dhenave. Ne disa raste, sasia e madhe e te dhenave ne
kundershtim, mund te çoje ne braktisjen e modelit.

Temat e studiuara nga astronomet teorike perfshijne, dinamiken, evolucionin yjor, formimin galaktik, struktura ne shkalle te gjere te materies ne univers, origjinen e rrezeve kozmike, relativitetin e pergjithshem dhe kozmologjise fizike, duke perfshire kozmologjine lidhese/string dhe astrofiziken e grimcave.
Relativiteti astrofizik sherben si nje mjet per te vleresuar te dhenat e
strukturave ne shkalle te madhe, per te cilen gravitacioni luan nje rol
te rendesishem ne fenomene fizike, hetuar kjo dhe si nje baze per vrimat e zeza ne astrofizike, dhe studimin e valeve gravitacionale. Disa teori te pranuara dhe te studiuara gjeresisht ne modelin Lambda-CDM jane, Big Bang, inflacioni kozmik, materia e erret, dhe teorite fundamentale te fizikes.

Shikoni disa shembuj me posht

Procesi Fizikes: Gravitacioni, Fuzioni Berthamore, Big Bangu, Luhatjet kuantike, Renia Gravitacionale, Cikli i Yjeve CNO.
Mjetet Eksperimentale: Radio Teleskopet, Spektroskopet, Teleskopi Hubble, Astronomia Radioskopike X-ray.
Modelet Teorike: Sistemi i Vete-gravitetit, Evolucioni Yjor, Zgjerimi i Universit, Inflacioni Kozmik, Relativiteti i Pergjithshem.
Shpjegimet/Parashikimet: Shfaqja e nje
Sistemi Yjor, Si Shkelqejne Yjet, Mosha e Universit, Problemi
Rrafshtesise, Vrimat e Zeza ne qender te Galaktikes Andromeda.

[Juѕт٠]

Astronomia Diellore

Ne nje distance prej rreth tete minuta-drite, ylli me i studiuar shpesh eshte Dielli, nje yll tipik i klases xhuxh V, Tipi G2, dhe rreth 4,6 miliard vjec ne moshe. Dielli nuk eshte konsideruar si nje yll i ndryshueshem, por ka ndryshime periodike ne aktivitetin e njohur si, cikli i njollave diellore. Kjo eshte nje luhatje 11-vjeçare ne numerin e njollave diellore. Njollat Dillore
jane rajone te temperaturave te ulta dhe mesatare e qe jane te lidhura
me veprimtari intensive magnetike. Shkelqimi i drites se Dielli eshte rritur ne menyre te vazhdueshme ne jeten e tije, me nje rritje prej 40% qe prej formimit. Dielli ka pesuar edhe ndryshime periodike ne shkelqimin e drites, dhe qe mund te kete nje ndikim te rendesishem ne Toke, per shembull, besohet te kete shkaktuar fenomenin Ice Age - Epoka Akullit gjate Mesjetes.

Siperfaqa e jashtme e dukshme e Diellit quhet fotosfere. Mbi kete shtrese eshte nje rajon i holle i njohur si kromosfere. Kjo eshte e rrethuar nga nje rajon ne tranzicionin e temperaturave ne rritje, qe quhet korona e nxehte. Ne qender te Diellit eshte rajoni kryesor, nje vellim i temperatures dhe presionit te mjaftueshem per te formuar fuzionit berthamor. Mbi baze eshte zona e rrezatimit, aty ku plazma e percjell fluksin e energjise me ane te rrezatimit. Shtresat e jashtme formojne nje zone ku materiali gazit transporton energji kryesisht nepermjet zhvendosjes fizike te gazit. Besohet se kjo zone krijon aktivitetin magnetik qe gjeneron vendet e diellit. Nje ere diellore e grimcave te plazmes se jashtme del nga Dielli vazhdimisht. Kjo ere diellore ndervepron me magnetosferen e Tokes per te krijuar rrezatimin Van Allen, si dhe te Aurores, ku vijat e fushes magnetike te Tokes zbresin ne atmosfere.

[Juѕт٠]

Shkenca e Planeteve

Kjo fushe astronomike shqyrton kuvendin e planeteve, henave, planeteve xhuxhe, kometave, asteroideve, dhe organeve te tjera qe rrotullohen rreth Diellit, si edhe planetet ekstrasolare. Sistemi Dillor eshte eshte studiuar mjaft mire, fillimisht me ane te teleskopeve dhe pastaj me vone nga anijet. Kjo ka dhene nje kuptim te pergjithshem te formimit dhe evolucionin e ketij sistemi planetar, edhe pse vazhdohen te behen shume zbulime te reja. Sistemi diellor eshte i ndare ne, planetet e brendshme, rripi asteroideve, dhe planetet e jashtme. Planetet e brendshme perbehen nga Merkuri, Aferdita, Toka, dhe Marsi. Planetet e jashtme jane, Jupiteri, Saturni, Urani dhe Neptuni. Pertej Neptunit qendron Brezi Kuiper, dhe ne fund Reja Oort, e cila mund te zgjase deri ne 1 vit drite.

Planetet u formuan ne diskun Para-Planetar qe rrethoi Diellin e hershem. Nepermjet nje procesi qe perfshinte terheqjen gravitacionale, dhe perplasjen, disku formoi materialet masive qe ne kohe u bene ProtoPlanete.
Presioni i rrezatimit nga era diellore i largoi ato, dhe vetem planetet
me mase te mjaftueshme ruajten atmosferen e tyre te gazte. Planetet ne
ate kohe vazhduan te nxjerrin jashte materiale por gjithashtu pesuan
edhe rritje ne masen e tyre pershkak te bombardimeve te dendura nga
materialet ne hapesire, keto te fundit te lena nga formimi i sistemit
diellor. Gjate kesaj periudhe, disa nga planete mund te jene perplasur
me njeri tjetrin, Pershembull: hipoteza kryesore per menyren se si u formua Hena.

Ngrohja e brendshme e nje planeti ose e nje hene prodhohet nga goditjet dhe materialet radioaktive, (p.sh. torium uranium, dhe 26Al), ose ngrohje jonormale. Disa planete dhe hena grumbullojne nje ngrohtje te mjaftueshme per te nxitur proceset gjeologjike, te tilla si vullkanet dhe pllakat tektonike. Organet e vogla, me ngrohje jonormale, ftohen shume shpejt, dhe veprimtarite e tyre gjeologjike ndalojne.

[Juѕт٠]

Astronomia Yjore

Studimi i mundshem dhe evolucioni yjor eshte themelore per kuptimin tone rreth universit. Astrofizika e yjeve ka qene e percaktuar me ane te vezhgimit dhe te kuptuarit teorik, gjithashtu dhe nga simulimet kompjuterike te brendshme. Formimi i Yjeve ndodh ne rajone te dendura pluhuri dhe gazi, te njohura si rete gjigande molekulare. Kur destabilizohet, fragmentet e reve bien nen ndikimin e gravitetit, per te formuar nje yll. Nje rajon mjaft i dendur, dhe i nxehte, shkakton fuzionin berthamor, duke krijuar keshtu nje yll te tipit rendi-kryesor. Te gjithe elemetet e renda pervec Hidrogjenit dhe Helium, krijohen brenda ne berthamen e yllit.

Karakteristika e yllit varet nga masa e tije, sa me masiv te jete ylli,
aq me i madh eshte dhe shkelqimi drites se tije, gjithashtu dhe djegja e
karburantit eshte me e shpejte. Me kalimin e kohes, ky karburant hidrogjeni kthehet teresisht ne helium, dhe ylli fillon te zhvillohet. Bashkimi i helium
kerkon nje temperature te larte, ne menyre qe ylli te zgjerohet ne
madhesi dhe te kerkoje rritje ne densitetin e berthames. Fati
perfundimtar i yll varet ne masen e tij, nese ai eshte 8 deri ne 20 here me i madh se sa Dielli jone athere ka nje perfundim te dhunshem me shperthimin supernova. Mbetja e nje supernove krijon nje yll neutron, ose nje vrime te zeze.

[Juѕт٠]

Astronomia Galaktike

Sistemi yne diellor orbiton ne kuader te Rruges se Qumeshtit e cila eshte nje galaktike spirale dhe eshte antare e grupit lokal te galaktikave. Kjo eshte nje mase e rradhes e gazit, pluhurit, yjeve dhe objekteve te tjera, te mbajtura se bashku nga graviteti. Ne qender te galaktikes sone eshte, dhe prezenca e vrimes se zeze supermassive. Kjo eshte e rrethuar nga kater armet kryesore spirale ne qendren e galaktikes sone. Ky eshte nje rajon i formimit te yjeve aktiv qe permban popullsia e yjeve te rinj. Disku eshte i rrethuar nga nje aureole sferoide e vjeter, popullsia II e yjeve, si dhe perqendrimet relativisht te dendura, te njohura si grupe te rrumbullaket.

[Juѕт٠]

Astronomia e Avancuar Galaktike

Studimi i objekteve jashte galaktikes sone eshte nje dege e astronomise
qe ka te beje me formimin dhe evolucionin e galaktikave, morfologjine e tyre, klasifikimin, shqyrtimin e atyre aktive, dhe e grupimeve. Ky i fundit eshte i rendesishem per te kuptuarit e struktures ne shkalle te gjere te kozmosit. Shumica e galaktikave jane organizuar ne forma te ndryshme dhe lejojne astronomet te perdorin skemat e klasifikimit. Ato jane te ndare zakonisht ne forme spirale, eliptike dhe jo te rregullt. Siç e sugjeron edhe emri, nje galaktike eliptike ka formen kryq seksionale. Yjet levizin se bashku ne orbita te rastit, dhe me asnje drejtim te preferuar. Keto galaktika permbajne pak pluhur nderyjor ose aspak, disa regjime formuese te yjeve, dhe yjet qe ne pergjithesi jane te vjeter. Galaktikat eliptike jane me te zakonshmet qe gjenden ne qender te grupimeve galaktike, dhe mund te formohen me ane te bashkimit te galaktikave te medha. Nje galaktike spirale eshte e organizuar ne nje disk te sheshte me rotacion, dhe zakonisht me nje fryrje te shquar ne qender, duke mos harruar dhe krahet e ndritshem te spiraleve te jashtme. Krahet jane rajonet me pluhur, aty ku formohen yjet e reja masive. Galaktikat spirale jane te rrethuar zakonisht me nje aureole te vjeter. Te dyja galaktikat, Rruga e Qumshtit (e jona), dhe Andromeda jane galaktika spirale.

Galaktikat e rregullta jane kaotike, dhe nuk jane as ne forme spirale as eliptike. Rreth 1/4 e te gjitha galaktikave jane te parregullta, dhe forma e veçante e galaktikave te tilla mund te jete rezultat i nderveprimit gravitacional. Nje galaktike aktive eshte nje formacion me nje sasi te konsiderueshem te energjise se saj nga nje burim tjeter i mundshem i pluhurit, dhe i gazit, dhe eshte e perbere nga nje rajon kompakt ne baze, qe eshte vrima e zeze massive. Galaktikat Active qe leshojne rrezatim te larte te energjise perfshijne galaktikat, Seyfert, Quasars, dhe Blazars. Quasars besohet te jene nje nga objektet me te vazhdueshme qe shkelqejne ne Univers. Struktura ne shkalle te gjere te kozmosit eshte e perfaqesuar nga grupe te galaktikave.

[Juѕт٠]

Kozmologjia

Kozmologjia mund te konsiderohet si studimi i gjithesise, si nje e tere. Vezhgimet e struktures ne shkalle te gjere te universit, nje dege e njohur si kozmologji fizike, ka dhene nje kuptim te thelle te formimit dhe evolucionit te kozmosit. Kozmologjia moderne eshte teoria e pranuar e big bangut, ku universi yne filloi ne nje pike te vetme, dhe u zgjerua me pas gjate rrjedhes se 13,7 miliard vjetesh. Ne rrjedhen e ketij zgjerimi, universi ka pesuar disa faza evolucionare[/B]. Ne momentet shume te hershme eshte teorizuar se, universi perjetoi nje inflacion shume te shpejte kozmik, e cila homogjenizoi kushtet e fillimit.

Kur u formuan atomet e para, hapesira u be transparente tek rrezatimi, duke liruar energjine qe njifet sot si rrezatimi i sfondit mikrovale. Zgjerimi i universit me pas iu nenshtrua nje epoke te erret per shkak te mungeses se burimeve te energjise yjore. Struktura hierarkike e materies filloi duke u formuar nga variacionet e mases se dendur. Materia e akumuluar ne rajonet e dendura, formoi rete e gazit dhe yjet e hershem. Gradualisht, organizatat e gazit dhe te pluhurit u bashkuan per te formuar galaktikat e pare primitive. Me kalimin e kohes, keto u larguan shume, dhe tani njihen si grupet e galaktikave. Themelore per strukturen e universit eshte ekzistenca e materies se zeze-Dark Matter dhe te energjise se zeze-Dark Energy. Keto jane komponente dominues, duke formuar 96% te mases se universit.

[Juѕт٠]

Studimet Nderdisiplinore

Astronomia dhe Astrofizika kane zhvilluar lidhje te rendesishme nderdisiplinore me fusha te tjera te medha shkencore. Archaeoastronomy eshte studimi i astronomise se lashte, duke shfrytezuar deshmite arkeologjike dhe antropologjike. Astrobiologjia eshte studimi i ardhjes dhe evolucionit te sistemeve biologjike ne univers, duke theksuar veçantite mbi mundesine e jetes jasht-tokesore. Studimi i kimikateve te gjetura ne hapesire, duke perfshire edhe nderveprimet e tyre, formimin dhe shkaterrimin, eshte quajtur Astrokimi. Keto substanca zakonisht gjenden ne rete molekulare, edhe pse ata mund te gjehen ne temperatura te ulta, si pershembull tek Yjet Xhuxha te Kafe dhe Planetet. Kimia Kozmologjike eshte studimi i kimikateve te gjetura ne kuader te Sistemit Diellor, duke perfshire edhe origjinen e elementeve dhe variacionet ne raportet e izotopeve. Te dyja keto fusha perfaqesojne nje mbivendosje te disiplinave te astronomise dhe kimise.

[Juѕт٠]

Astronomi Amatore

Astronomia eshte nje nga shkencat me te cilat amatoret mund te kontribuojne me shume. Kolektivisht, astronomet amatore shikojne nje sere objektesh qiellore duke perfshire dhe fenomenet me pajisjet qe ata ndertojne vete. Objektivat e perbashketa tek astronomet amatore perfshijne Henen, Planetet, Yjet, Kometat, Meteoret, dhe nje shumellojshmeri te objekteve ne thellesine e hapesires, te tilla si, Grupimet e Yjeve, Galaktikat, dhe Mjegullnajat. Nje dege e astronomise amatore, eshte edhe astrofotografia, e cila perfshin marjen e fotografive te qiellin. Shume amatore te specializuar kane nje interes te vecante ne vezhgimin e llojeve te objekteve, ose llojet e ngjarjeve. Shumica e amatoreve punojne me vale-gjatesi te dukshme, por nje pakice eksperimenton dhe me vale-gjatesi jashte spektrit te dukshem. Kjo perfshin edhe perdorimin e filtrave infra te kuqe per teleskopet konvencionale, si dhe perdorimin e radio teleskopeve. Pionieri i radio astronomise amatore ishte Karl Jansky, i cili filloi te vezhgonte qiellin me radio vale-gjatesi ne vitin 1930. Nje numer i astronomeve amatore perdorin teleskopet apo shtepite e tyre per te perdorur perdorur radio teleskopet, te cilat ishin ndertuar fillimisht per kerkime astronomike, por qe tani jane ne dispozicion dhe per amatoret, (p.sh. syri i teleskopit One-Mile).

Astronomet Amatore vazhdojne te japin kontribute shkencore ne fushen e astronomise. Ne te vertete, ajo eshte nje nga disiplinat shkencore ku disa amatore mund te bejne nje kontribut te rendesishem ne kete fushe. Amatoret mund te bejne shume matje, shumica e te cilave perdoren per te gjetur orbitat e planeteve te vogla. Ata gjithashtu mund te zbulojne kometat ose Asteroidet. Permiresimet ne teknologjine dixhitale ka lejuar amatoret te bejne perparime mbreselenese ne fushen e Astrofotografise.

[Juѕт٠]

Viti Nderkombetar i Astronomise 2009

Gjate Kuvendit te 62 te pergjithshem te OKB-se, 2009 eshte deklaruar te jete Viti Nderkombetar i Astronomise (IYA2009), i bere zyrtar me 20 dhjetor 2008. Nje skeme globale e parashikuar nga Bashkimi Nderkombetar Astronomikal (NjAB), eshte miratuar edhe nga UNESCO - organ i OKB-se, pergjegjes per Arsimet Shkencore dhe ato Kulturore. IYA2009 kishte per qellim te bente nje feste globale te astronomise dhe kontributit te saje ne shoqeri dhe kulture, nxitjen e interesit ne te gjithe boten, jo vetem ne astronomi, por shkences ne pergjithesi, me nje anim te veçante ndaj njerezve te rinj.



Elton Balla
Oxford Angli 2011

[Sponsored content]