Greqia e vjeter

[Juѕт٠]

Greqia e vjeter

Periudha e Greqisë lashtë i referohet periudhë të historisë greke të qëndrueshme nga 1100 BC dhe pushtimit Dorian, me 146 para Krishtit dhe pushtimit romak te Greqisë pas Betejes se Korintit. Ajo konsiderohet në përgjithësi kultura e cili siguroi themelet e qytetërimit perëndimor dhe kulturave të formuar në të gjithë Azia Jugperëndimore dhe Afrikën e Veriut. Kultura greke kishte një ndikim të fuqishëm në Perandorisë romake, i cili kreu një version të tij në shumë pjesë të rajonit të Mesdheut dhe Evropës. Qytetërimi i grekëve të lashtë ka qenë jashtëzakonisht me ndikim mbi gjuhën, politikës, sistemet arsimore, filozofi, shkencë, dhe artit, duke frymëzuar Moshen e Artë Islame dhe Rilindjen evropiane perëndimore, dhe përsëri e rilindur gjatë të viteve te ndryshme neo-klasike qe ringjalljet në shekullin 18 dhe 19 ne Evrope dhe Amerike.

Disa historianë moren daten e parë të Lojrave Olimpike të regjistruar në 776 pes, si fillim të periudhës së lashtë greke. Fundi i periudhës së lashtë grek është marre tradicionalisht si vdekja e Aleksandrit të Madh në 323 pes, i cili ishte parë për të filluar periudhën Helenistike. Megjithatë, Greqia e lashtë është marrë shpesh të përfshijë periudhën e ardhshme, deri në pushtimin romak prej 146 pes. Disa shkrimtarë trajtojnë qytetërimit të lashtë grek si vazhdimësi deri ardhjen e krishterimit në shekullin e 3.

Greqia e lashtë ishte një zonë e madhe ku popullsia fliste gjuhen greke. Ajo ishte shumë më e madhe se Greqia qe ne e njohim sot. Në shekullin e 8 pes grekët mësuan se si të lexojne dhe shkruajne. Ata mësuan per alfabetin nga nje popull tjetër i lashte, Foenikiansit. Greqia nuk ishte një vend, por e perbere nga shumë vende të quajtur shtete - qytete. Numri i grekëve u rrit shpejt dhe ata nuk mund të prodhonin ushqim të mjaftueshëm për të gjithë njerëzit. Kur kjo ndodhte, një qytet do të dërgojë njerëzit jashtë për të filluar një qytet të ri. Për shkak se terreni është i ashpër, udhëtimi më i madh behej nga deti. Për këtë arsye, shumë qytete të reja janë themeluar përgjatë bregdetit. Qytetet e parë të reja kanë nisur në Anadoll dhe më pas në detin e Zi, në Qipro, në Italinë e Jugut dhe në Sicili, nga deti në atë që sot është Libia. Ata madje filloi një qytet, Naucratis, në lumin Nil në Egjipt. Qytetet e sot, Syracuse, Napoli, Marsejë, dhe Stamboll filloi si qytetet greke Syracusa, Neapolis, Massilia dhe Bizantit.

[Juѕт٠]

Nga shekullit të VI disa qytete u bë shumë më e rëndësishme se sa të tjerët. Ata ishin Korinti, Thebes, Sparta, dhe Athina. Ushtarë Spartan ishin shumë të mirë. Ata mundën njerëzit që banonin pranë tyre dhe ata njerëz u desh të punonin token per Spartanet. Këta njerëz te quajtur helots duhej dhënë nje pjesë te ushqimit qe ata u rritnin Spartaneve dhe kështu Spartanet nuk kishin nevoje te punonin. Në vend të kësaj, ata mësuan se si të beheshin ushtarët më të mirë. Nuk ishin shumë Spartan, por kishte shumë helots. Çfarë ndodh nëse helotset rebeloj?mendonin, Spartanet. Ata ishin të frikësuar për këtë gje. Për të ndaluar helotset te mos rebelojne ata nganjëherë benin gjëra të këqija kunder tyre. Spartanet deshironin helotset te kenë frikë prej tyre, në mënyrë që ata mos te luftojne që të jene të lirë. Spartans kishte dy mbretërit që i çuan ata në luftëra. Ata ishin të drejtuar edhe nga një grup i njerëzve ne moshe te vjeter të quajtur Gerousia.

Athinë u bë një demokraci në 510 para Krishtit. Erdhën në një vend në qendër të qytetit per të vendosur se çfarë duhet të bëjë. Ishte vendi i parë në botë ku njerëzit vendosnin se çfarë duhet të bëhej me vendin e tyre. Ata do të diskutojne dhe pastaj do votojnë. Por, gratë nuk kanë votuar. Ata nuk kishine helots si Sparta, por ata kishin skllevër. Këta ishin skllevër në pronësi të zotit të tyre dhe mund ti shiteshin dikujt tjetër. Robërit e Athinës ishin më pak të lirë se helots spartan por athinasit nuk kishin frikë nga robërit e tyre. Çdo vit, ata zgjedhnin 8 gjeneralët që i drejtonin ata në luftë.

Në vitin 499 pes, qytetet greke në Anadoll rebeluan. Ata nuk deshironin qe Persia te dominonte mbi ta. Athinë dërgoi 20 anije për të luftuar Persianët në det. Grekët në Anadoll ishin mposhtur. Mbreti Persian, Dari vendosur të ndëshkojë Athinën. Ai dërgoi ushtarë dhe anije për të luftuar Athinën. Athina kërkoi ndihmë nga Sparta. Sparta deshironte për të ndihmuar, por nuk munde. Athina dërgoi ushtarët e saj kundër ushtarëve persian dhe në betejën e Maratonës (në 490 pes) ata mposhtën Persianët. Pastaj erdhi ne ndihmë Sparta.

Ephialtes dhe Anopaia: Për fat të keq për Leonidan, pas disa ditësh, një tradhtar i quajtur Ephialtes udhëheqi Persianët pererreth të kalojë prapa ushtrisë greke. Emri i rrugë Ephialtes pasi të kalojë në Thermopylae (që do të thotë porta e nxehtë) është Anopaea (ose Anopaia); vendndodhjen e saj e saktë është debatuar. Leonida i dërgoi larg shumicen e trupave të grumbulluar. Grekët luftonin te përjetshmit: Në ditën e tretë,Leonid udhëheqte 300 Spartan hoplite (trupat elite të zgjedhur, sepse ata kishin femijet e tyre në shtëpi) plus aleatet Thespians dhe Thebans kundër Kserkses dhe ushtrise se tij 100.000 te përjetshmët. Spartanet me forcen e tyre e luftoi këtë fuqi te pandalshme te persis deri në vdekjen e tyre në mënyrë që të bllokojë ate dhe të kalojë kohë e mjaftueshme për të mbajtur Kserksesit dhe ushtrin e tij te angazhuar nga lufta me Spartanet gjersa pjesa tjetër e ushtrisë greke te kete ikur.

[Juѕт٠]

Pas Thermopylae (porta e nxehte) shumë Greke kerkuan për të shkuar në jug të Peloponezit. Për shkak të detit rruga per ne Peloponez ishte shumë e ngushtë. Shumë qe kërkonin për të luftuar Persianët ku ishte shumë ngushtë, nga qyteti i Korintit. Athina ishte në veri të Korinthit dhe ajo kishte shumë anije.Udhëheqësi i Athines Themistocles kërkonte për ti luftuar Persianët nga ishullin Salamis. Kseksesi vendosi të dërgonte flotën e tij kundër flotës greke para se anijet greke të shkonin për në Peloponez por flota greke mundi Persianët. Kserksei pastaj shkoi në shtëpi me shumë ushtarë të tij, por një ushtri persiane qëndroi në Greqi. Kjo ushtri u mundë në betejën e Plateas në 479 para Krishtit.

Pasi u mposhtën Persianët në Platea, Spartanet bëne shumë pak per te ndihmuar. Megjithatë Persia dërgoi anijet e tyre përtej detit për të ndihmuar në qytetet greke në Anadoll luftën për lirinë e tyre. Athina kërkoi qyteteve greke në ishujt e Egjeut dhe në Anadoll ti bashkohen asaj. Këto qytete dakord sepse ata kishin frikë nga Persia. Këto qytete formuan Lidhjen Delian dhe Athina ishte lideri i tyre. Shumë prej qyteteve duhej të paguajnë para Athinës. Athina i përdori paratë për ndërtimin e anijeve te shumta. Sparta ishte ende e fortë në tokë, por Athina ishte e fortë në det. Disa herë ka pasur luftë midis Athinës dhe Spartes. Atëherë Athina vendosi të dërgojë anijet e shumëta në Sicili për te luftuar kundër qytetit te Syracuses. Sparta dërgoi ndihmë në Sirakuzë, dhe Athina u mundë. Asnjë nga anijet e Athinës nuk kthye.

Tani Sparta vendosi për të ndërtuar anije për të luftuar Athinën. Ajo mori një kohë të gjatë për Sparten për shkaktuar humbje Athinës, por më pas, në betejën e Aegospotami Spartanet shkatërruar nje numer të madhe të anijeve të Athinës. Athinasit përdoren një lloj anijeve të avancuar te njohur vetëm si triremes. Këto anije betejë ishin shumë të përparuara dhe të pajisura me sisteme të sofistikuara luftarake, dhe u sollën nga një ushtri e shumë njerëzve (buff man). Në frontin e triremë ishte një dash i madhe prej bronzi. Triremë do të ngule veten në një barkë armiku shumë shpejt, duke shkaktuar nje vrime te madhe. Kjo ishte mënyra më efektive për triremë të shkatërrojë anije të tjera. Ndonjëherë, ushtarët (e quajtur hoplites) mbi triremë do të hypin mbi të anije dhe ta mbajne atë për vete.

Për shumicën e historisë greke, arsimi ishte privat, përveç në Sparte. Gjatë periudhës Helenistike, disa qytet-shteteve të themeluan shkolla publike. Vetëm familjet e pasur mund të përballojë një mësues. Djemet mësuan se si të lexojnë, shkruajnë. Ata gjithashtu mësuan të këndojnë dhe te luajnë një instrument muzikor dhe u trajnuan si atletë për shërbimin ushtarak. Ata nuk studionin për një punë, por për tu bërë një qytetar i efektshme. Vajzat mësonin të lexojnë, shkruajnë dhe nj aritmetikë te thjeshtë kështu që ato mund të drejtojnë familje. Mashkujte shkoin në shkollë në moshën e shtatë, apo shkuan në kazermë, në qoftë se ata banonin në Sparta. Tre llojet e mësimeve ishin: grammatistes për aritmetikën, kitharistes për muzikë dhe valle, dhe Paedotribae për sportet.

[Juѕт٠]

Fëmijëve nga familjet e pasura të ndjekur mësimet privat shkollë janë marrë kujdes nga një pedagog. Klasët u mbajtën në shtëpitë e mësuesve private përfshirë lexim, shkrim, matematikë, kënduar, dhe duke luajtur lirë dhe flaut. Kur djali u bë 12 vjeç te shkollimit filluan të përfshijë sportin si mundje, vrapim, dhe hedhja e shtizës dhe të diskut. Në Athinë disa të rinj të vjetër ndoqen akademinë për disiplinat si kultura, shkencat, muzika dhe artet. Përfundonin shkollimin në moshën 18 vjeçare, e ndjekur nga trajnimi ushtarak në ushtri zakonisht për një ose dy vjet. Në kulmin e saj ekonomik, në shekujt 4 dhe 5 pes, Greqia e lashtë ishte ekonomia më të përparuara në botë. Sipas disa historianëve ekonomik, kjo ishte një nga ekonomitë më të përparuara preindustrial. Kjo është demonstruar nga paga mesatare ditore e punëtorëve greke e cila ishte, në aspektin e grurit, rreth 12 kg. Kjo ishte më shumë se 3 herë paga mesatare ditore e një punëtori të egjiptit gjatë periudhës romake, rreth 3,75 kg. Filozofia e lashtë greke u përqendrua në rolin e arsyes dhe hetimit. Në shumë mënyra, ajo kishte një ndikim të rëndësishëm në filozofinë moderne, si edhe shkenca moderne.

Shoqëria e lashte greke vendosi theks të konsiderueshëm mbi letërsinë. Shumë autorë e konsiderojnë se tradia letrare perëndimore ka filluar me poemat epike Iliada dhe Odisea, që mbeten gjigandet e kanunit letrare për pamje e tyre aftë dhe të gjalla të luftës dhe paqes, nderit dhe turpit, dashuris dhe urrejtjes. Dukshëm mes poetëve më vonë greke ishte Sappho, i cili definohet në shumë mënyra, poezin lirike si një zhanër. Matematika e Greqis se lashtë ka kontribuar ne shumë zhvillime të rëndësishme në fushën e matematikës, duke përfshirë rregullat themelore të gjeometrisë, ideja formale e provave matematikore, dhe zbulimet në teori numër, analizë matematike, të zbatuara në matematikë dhe iu afrua afër krijimit te kalkulusit integral. Zbulimet e disa Matematikanëve grekë, duke përfshirë Pitagoren, Euklidin, Arkimedin edhe sote përdoren në mësimin e matematikës.

[Juѕт٠]

Grekët zhvilluan astronomin, që ata e trajtonin si një degë e matematikës, në një nivel shumë të sofistikuara. Modelet tre-dimensionale gjeometrike te para për të shpjeguar lëvizjen e dukshme te planeteve janë zhvilluar në shekullin e 4 pes nga Eudoxus e Cnidus dhe Callippus e Cyzicus. Heraclides Ponticus propozoi që Toka rrotullohet rreth boshtit të saj. Në shekullin e 3 pes Aristarkun Samos ishte i pari për të sugjeruar një sistemi heliocentrik, edhe pse vetëm përshkrimi fragmentar i idesë së tij do të mbijetojë. Eratosthenes, duke përdorur kënde të krijuar nga hijet në rajonet e ndara gjerësisht, ka llogaritur perimetrin e Tokës me saktësinë e madhe. Ne shekullin e 2 pes Hipparchus e Nikea bërë një numër të kontributeve, duke përfshire hartimin e katalogut te yjeve i parë në të cilën ai propozoi sistemin modern të madhësive të dukshme.

Makina e quajtur Antikythera, ishte një pajisje për llogaritjen e lëvizjeve të planeteve, dhe daton nga viti 80 pes, dhe ishte paraardhësi i parë i kompjuterit astronomike. Ai u zbulua në një anije te lashtë nen uje jashtë ishullit grek të Antikythera, ne mes Kythera dhe Kretës. Pajisja u bë i njohur për përdorimin e saj të një ingranazhi(gear) diferencial, qe besonin më parë të ketë qenë shpikur në shekullin e 16, dhe miniaturization dhe kompleksitetin e pjesëve të saj, të krahasueshme me një orë e bërë në shekullin e 18-të. Mekanizmi origjinal është shfaqur në mbledhjen e Bronzit te Muzeut Arkeologjik Kombëtar të Athinës, i shoqëruar nga një kopje. Grekët e lashtë gjithashtu bëri zbulime të rëndësishme në fushën e mjekësisë. Hipokrati ishte një mjek i periudhës klasike, dhe është konsideruar si një nga figurat më të shquara në historinë e mjekësisë. Ai njihet si babai i mjekësisë në njohjen e kontributin e tij të qëndrueshme në këtë fushë si themelues i shkollës së mjekësisë Hipokrati. Kjo shkollë intelektualesh revolucioni mjekësin në Greqinë e lashtë, duke krijuar atë si një disiplinë te veçantë nga fushat e tjera.

Arti i Greqisë se lashtë ka ushtruar një ndikim të madh në kulturën e shumë vendeve qe nga kohët e lashta deri ne ditet e sotme, veçanërisht në fushën e skulpturës dhe arkitekturës. Në Perëndim, arti i Perandorisë Romake u rrjedhi kryesisht nga modelet greke. Në Lindje, pushtimet e Aleksandrit të Madh filluan disa shkëmbime midis arkitektures greke, Azisë Qendrore dhe kultura indiane, duke rezultuar në artin greko- budist. Pas Rilindjes në Evropë, estetike humaniste dhe standardeve të larta teknike të artit grek frymëzuan brezat e artistëve Evropian. Në shekullin e 19-të, traditën klasike që rrjedhin nga Greqia mbizotëruan artin e botës perëndimore. Mitologji greke përbëhet nga tregime që i përkasin grekët e lashtë në lidhje me perënditë e tyre dhe heronj, natyrën e botës dhe origjinën dhe rëndësinë e praktikat e tyre fetare. Zotat kryesore greke ishin dymbëdhjetë Olympianet, Zeus, gruaja e tij, Hera, Poseidoni, Ares, Hermes, Hephaestus, Afrodite, Athena, Apollo, Artemis, Demeter, dhe Hades. Hyjnive të tjera të rëndësishme të përfshira Hebe, Helios, Dionysus, Persephone dhe Heracles.

[Sponsored content]