Robert d'Angaly dhe vepra e nje jete

[Juѕт٠]

Robert d'Angaly dhe vepra e nje jete

Botimi i librit Enigma, ne shtate vellime, eshte vepra e babait tim Robert D'Angely (Paris, 22 dhjetor 1893 - Paris 22 tetor 1966). Pese vellimet e para perbejne nje veshtrim etnografik, historik e gjuhesor mbi Shqiperine dhe shqiptaret, (Botimet Cismonte e Pumonti, 1990-1991), dhe dy vellimet e fundit permbledhur ne nje, perbejne nje Gramatike shqipe te krahasuar. Doreshkrimi origjinal i Robert d'Angély-se, i shkruar ne shtate fashikuj te numeruar dhe pa titull, i cili ne vitin 1962 ishte i gatshem per botim, qendroi i pabotuar per gati 30 vjet. Ky doreshkrim ka titullin Enigma...origjina e races dhe e gjuhes se pellazgeve, arianeve, hititeve, heleneve, etruskeve, grekeve dhe shqiptareve, etj...tashme e zgjidhur. Paris, MCMLXII. Gramatika shqipe e krahasuar perfaqeson per autorin nje atu madhore shkencore te vepres se tij.
Robert d'Angély, nje pjese te mire te femijerise se tij e kaloi neper Ballkan, ne Shqiperi, Greqi, Turqi e gjetke. I ati i tij eshte nje inxhinier i ndertimit te rrugeve dhe urave. Veren ai e kalon ne France dhe udheton shume. Pervec frengjishtes, flet lirshem gjuhen shqipe (perfshi ketu te dy dialektet, gege dhe toske), greqishten, turqishten, italishten, anglishten, gjermanishten dhe gjuhe te tjera. Ai e njeh mjaft mire greqishten e vjeter, latinishten dhe autoret klasike, te cilet i studion ne Institutin Filologjik te Athines. Lexon dhe perkthen lehtesisht tekstet e ketyre autoreve, duke parapelqyer 'babain e historise'Herodotin, kete buronje te pashtershme, sic e konsideron ai. Ne doreshkrimet e tij ai ka shkruar ne greqishten e vjeter tregimin origjinal te Platonit mbi atlantet dhe ate te Herodotit mbi luften e Trojes, te cilen na e ka lene te perkthyer. Ai ka nje njohje te thelle mbi fene ortodokse, katolike, islamike, etj. Heronjte e mitologjise greko-shqiptare dhe paralelet e tyre latine i jane familjare. I vjen keq qe per interpretimin e mbishkrimeve te vjetra, studjuesit kane perdorur pothuajse gjithe gjuhet indo-europiane dhe jo ate te shqiptareve. Qe te ndjekesh tregimin e tij, logjiken dhe refleksionet e tij ne raport me kronologjine dhe vertetesine historike, eshte e nevojshme te imagjinosh gjendjen sociale e gjuhesore te epokes te ciles ai i referohet pareshtur. Qellimi qe ka ndjekur Robert d'Angély eshte qe te na transmetoje ate cka per te eshte e dukshme, ate qe sic pohon ai, gjuha pellazgjike e cila jeton ende ne gjuhen shqipe, eshte gjuha me e vjeter e grekeve dhe latineve. Ja pse, une u lidha vecanerisht me pjesen gjuhesore te Enigmes, duke kerkuar argumentet konkrete e fakte historike, qe te respektoja mendimin e tij ne menyre sa me besnike.
Ne librin Enigma, autori i kushton nje rendesi te madhe kronologjise se ngjarjeve historike, migrimeve, ngjarjeve letrare e historike, pjeseve te tyre gjuhesore, etnografike e gjeografike dhe nderthurjeve te shumta e komplekse me qellim qe te analizoje menyrat e ndryshme te gjuhes se komunikimit qe mund te rezultonin ose jo. Gjithashtu, ne faqet ne vazhdim, pas paraqitjes se kujteses se indeksit te pergjithshem te Enigmes dhe datat kryesore sipas te cilave zhvillohen ne kete veper ngjarjet para dhe pas eres sone, ne ndjekim paraqitjen e lendes, pjesa e pare e se ciles u kushtohet pellazgeve, etruskeve dhe heleneve'Š
Enigma e Robert d'Angély eshte vepra e nje jete, e shkruar me qellim qe te rehabilitoje emrin « Albanais , emrin « shkipetar dhe ne te njejten kohe te hedhe drite mbi te verteten e lashtesise se gjuhes pellazgo-shqiptare dhe qe kjo te behet e njohur dhe te pranohet. Autori u kerkon shqiptareve qe te vazhdojne kerkimet, pasi ata kane nje gjuhe kaq te cmuar qe eshte gjuha shqiptare apo pellazgjike. Ai u kerkon gjithashtu shqiptareve qe te thellohen e te flasin ne menyre korrekte te dy dialektet, gege e toske, te njohin ne menyre perfekte greqishten e vjeter dhe latinishten e keshtu dhe autoret klasike, qe ta zgjerojne kete studim edhe ne fushen e sanskritishtes, te gjuhes zend, gjuhes hitite, hebraishte, arabishte, etj, qe me se fundi t'i njohin per te aplikuar principet e pergjithshme te shkences gjuhesore. Ne leximin e vepres se tij dhe ne vecanti te vellimit te V, me analizen e komentit te mbishkrimit pellazgjik te Lemnos dhe te mbishkrimeve te tjera, do te doja te shtoja dhe dicka tjeter te rendesishme : guret e vjeter, librat e vjeter dhe gjuhet e vjetra, nuk e kane thene ende fjalen e tyre te fundit.
Perktheu Luan Rama

[Juѕт٠]

Flet bija e gjuhetarit dhe etnologut francez, Solanzh d'ËÅ“Anzheli

Enigma, nje porte tek gjuhet orientale
Qysh se kane kaluar gjashte vjet nga botimi i pare shqip, ne 1998, i vepres se Robert d'Angely, 'Enigma-nga pellazget tek shqitaret', ajo ka njohur mbi pese ribotime. Nje nga librat me te lexuar te viteve te fundit, ne serine e botimeve te autoreve te huaj qe flasin per Shqiperine dhe shqiptaret dhe nder te paktet qe fokusohen ne gjuhen e ne vecanti ne hipotezen pellazgjike. Vepra e jetes se d'Angely-se e pa driten e botimit vetem 30 vjet pas vdekjes. Kjo fale te bijes Solanzh d'Anzheli, mjeke pediatre ne profesion, e cila ne viziten e fundit ne Tirane ku po kontribuon ne ngritjen e nje laboratori diagnostikimi per talasemiket, ben te ditur se vepra e te atit, ne vjeshte do te prezantohet ne Shkollen Kombetare te Gjuheve Lindore ne Paris dhe recenca e shkruar nga Solanzha per 'Enigmen', do te botohet ne 'Bulletin des anciens eleves de l'Inalco'.
Megjithese trashegimtarja d'Anzheli thote se shqiptaret «e saj presin se pari te flasin te tjeret per lashtesine e prejardhjes se tyre dhe jo ata vete, ajo vazhdon te ndjeke hap pas hapi jehonen e ngadalte te «Enigmes, pasi ka njohur me pare «veshtiresite e luftes se babait, kur nuk kishte para per ta botuar sa qe gjalle.
«Ky liber me pare mund te digjej, sepse ka njerez qe nuk duan qe e verteta te thuhet. Por une kam bindjen se vepra e atij qe thote te verteten nje dite do te njihet.
Solanzh d'Anzheli, bija e nje francezi dhe nje shqiptareje nga dere e fisme permetare, erdhi per here te pare ne Shqiperi me te emen ne vitin 1971, kur i ati kishte pak vite qe ishte ndare nga jeta. «Atehere vendosa te mos hiqja dore, per te lene ne duart e shqiptareve vepren e tim eti. M"u krijua nje pasion i pafund per vendin, edhe pse asnjehere nuk e mora vesh politiken e regjimit te asaj kohe. Shqiptaret asnjehere nuk flisnin ne syte e nje te huaji. Te gjithe me tregonin anet e propagandes komuniste. Syte do t'i hapeshin vetem ne France, ku pas disa ardhjeve te njepasnjeshme ne Shqiperi, ne vitet '80, do te merrte vesh se cfare fshihej pas kinse kerthizes se botes, mireqenies ekonomike dhe «ndertimit te socializmit me forcat tona. Per njezet vjet, 'ËÅ“71-91, deri kur do te binte regjimi i Enver Hoxhes, Solanzha do te mjekonte femijet e nomenklatures ketu apo ne Paris. Ne vitin '92 kthehet me bagazhe ndihmash, ilacesh, veshjesh dhe ne vitin 1996, per kete kontribut, ish presidenti shqiptar i asaj kohe i akordon urdhrin Naim Frasheri i Arte.
Bija e gjuhetarit dhe etnologut francez Robert d'Angely, tani eshte perballe sfides se fundit: botimit ne shqip te Vellimi VI dhe VII Gramatikes shqiptare te krahasuar qe sipas saj bashke me te tjera doreshkrime qe kane mbetur pa botuar shkojne megjithate drejt teorise se 'Enigmes'. 'Gramatika shqiptare e krahasuar'eshte ndoshta sinteza e gjithe vepres se tim eti. Ai kerkonte etimologjine e cdo fjale, per te kuptuar evolucionin e nje gjuhe. Por kjo shpjegohet shume mire nga parathenia shkruar per te nga profesor Remzi Pernaska'.
Vet Robert d'Angley shpjegon ne krye te Enigmes se ky liber do te sherbente si hyrje historike e nje gramatike etimologjike te krahasuar dhe nje fjalori etimologjik te krahasuar te gjuhes se shqipe.
Edhe pse Enigma eshte nje veper qe ka hyre ne fondin e Bibliotekave Nacionale ne Sorbone e Pompidu, botimi i saj i vonuar, 30 vjet pas vdekjes se studiuesit, xhelozite qe dalin hapur ndaj hipotezes pellazgjike te d'Angely-se, politikat sekrete qe fshihen pas kesaj e qe per pasoje i bejne studiuesit me te ndrojtur, jane sipas Solanzh d'Angely-se, disa arsye qe frenojne qasjen me mendje hapur drejt Enigmes.
Ajo eshte e gezuar qe shume shpejt vepra e nje jete do te kete nje prezantim te vecante per qarqet shkencore e pedagogjike te Shkolles Kombetare te Gjuheve Orientale ne Paris.

[Juѕт٠]

ENIGMA - Robert d'Angély
PELLAZGËT

Tregimin e tij, autori e fillon nga vitet 2500 dhe 1800 para erës sonë, gjatë migrimeve të ilirëve, thrakëve dhe skitëve, që të gjithë pellazgë, që vinin nga Turkmestani i Azisë, të shtyrë nga mongolët të cilët vinin nga lindja. Ai përshkruan migrimet që arrijnë në Karpatet dhe duke vazhduar më tej, qoftë drejt Vienës, venecies apo Detit të Zi dhe detit Kaspik, Thrakës së sotme, pra Bullgarisë, Maqedonisë, etj, dhe në jug, drejt Shqipërisë dhe bregut të Adriatikut. Ata pikëtakojnë ngado popujt vëllezër, pellazgë autoktonë, me të cilët do të shkrihen me kalimin e kohës. Për autorin, vetëm një pjesë e vogël e shqiptarëve janë pasardhës të ilirëve. Shqiptarët e tjerë, grupet e të cilëve janë shpërndarë nëpër Shqipëri, Greqi, Turqi, Serbi, Itali dhe nëpër ishujt, ata nuk janë pasardhës të ilirëve, por të degëve të tjera të trungut pellazgjik. Ai na kujton se fjala Iliri është një term gjeografik që përfshin vendet e banuara nga ilirët, ndërkohë që Iliricum është një term politik latin që u jepej ndarjeve të ndryshme të Perandorisë romake.

Thrakët dhe ilirët, në kontakt me pellazgët autoktonë, thesalianë apo epirotë, filtruan në popullsinë pellazgjike dhe autoktone të vendit që ende nuk quhej Greqi, për të formuar kështu dorianët në veri, eolianët në perëndim, jonianët në lindje. Pak nga pak, nga viti 2500 p.e.s. dhe 1800 p.e.s. eolianët dhe jonianët, në sajë të migrimeve dhe përzjerjeve të reja me pellazgët autoktonë të Peloponezit (që ende nuk quhej i tillë) krijuan akeanët (të cilët u njohën më mirë që nga mbishkrimet e lëna nga hititët). Akeanët përhapën dialektin eoliano-akean në Thesali, Beoti, Arkadi dhe gjer në Eolid, në Azinë e Vogël si dhe në Qipro. Më së fundi, janë eolianët dhe akeanët që shpërndanë gjuhën greke në dialektet joniane dhe eoliane tek banorët më të vjetër të Greqisë, tek karianët dhe popuj të tjerë, me të cilët ata u përzien.

Pellazgët kanë si djep të tyren gjithë Evropën, bashkë me pjesën më perëndimore të Azisë së Vogël dhe pjesën veriore të Afrikës. Gjithë këta popuj të quajtur pellazgë‚ (madje dhe nga autorët klasikë që flisnin të njëjtën gjuhë, pellazgjishten), edhe pse dialektet ndryshonin midis tyre. Përsa i përket fjalës Pellazg, autori thotë se vjen nga fjala greke ›pellazgos" apo ›pelargos". Ai e përcakton etimologjinë e saj siç bën shpesh me veprën e tij, duke hequr sufiksin grek ›os" dhe duke përdorur pastaj monosilabet radikale të gjuhës"pellazgo-shqiptare". Fjala ›pellazg" nënkupton ›i lindur i bardhë" dhe njëkohësisht do të thotë ›bota primitive e bardhë e Antikitetit".

Gjuha e folur pellazgjike, edhe pse ngado është e njëjtë, zakonisht cilësohet nëpërmjet emrave të viseve dhe vendeve ku ajo flitet si: argjiane, ariane, maqedonishte, epirote, iliriane, frigjiane, kariane, lidiane, likaoniane, etruske, oske, feniciane, venete, ligure, etj. Me zbarkimin e egjiptianëve, fenicianëve dhe të popujve të tjerë, rreth viteve 1750-1650 p.e.s., të Danaos, Cadmos, Kecrops, etj, në sajë të zhvillimeve shoqërore, politike e gjuhësore, lindën greqishtja dhe latinishtja. Të gjithë, pushtuesit dhe emigrantët, për të mësuar gjuhën pellazgjishte, shtonin një prapashtesë ose një parashtesë, apo të dyja së bashku, sipas gjuhëve të tyre. Kjo ishte një lehtësi, në sajë të monosilabizmit në formën e papërcaktuar të emrave dhe të rrënjëve të foljeve pellazgjike. Kjo solli dhe format e panumurta që përmbante greqishtja e vjetër në fillimet e saj si dhe dialektet e nën-dialektet e shumta, siç bënte pjesë vetë gjuha pellazgjike. Këto dialekte filluan të pakësohen me kalimin e kohës në sajë të migrimeve, zhvendosjeve dhe përzjerjeve të popujve të ndryshëm, në një kohë që vendbanimet ndryshonin vazhdimisht. Greqishtes së vjetër iu desh më shumë se njëmijë vjet migrime të ndryshme, nga vitet 1650 në vitet 800-600 p.e.s. për të qënë gjuha e veprave të pavdekëshme rreth viteve 500 p.e.s. atëhere kur epoka e artë e Perikliut na e bën të njohur këtë gjuhë të admirueshme, duke na kujtuar se një pakicë e privilegjuar dhe elitë e popullsisë mësonte greqishten. Pjesa tjetër e popullsisë ishte analfabete dhe vazhdonte të fliste gjuhën pellazgjike shqiptare.

Lidhur me origjinën e shkrimit, autori na thotë se ›të moçmit i kanë bërë të njohur se përpara gërmave kadmeane, madje prej shumë kohësh më parë, ekzistonin gërmat pellazgjike". Gjuha pellazgjike ka qënë një gjuhë e shkruar me gërma të quajtura pellazgjike. Robert d'Angely, vazhdon të pohojë se ›pas katër sistemeve të mëdha ideografike, mbërrijmë tek shkrimi silabik e pastaj tek alfabetizmi".

Gjithnjë duke iu referuar shkrimtarëve grekë të Antikitetit, gërmat e para që u shpikën ishin pellazgjike, të cilat fillimthi lindën në Egjipt e pastaj u shpërndanë më gjërë, së pari rreth Mesdheut e më tej, nga ku më pas, alfabeti fenician u soll në Tebë nga Kadmi, ç'ka bëri që gërmat të quhen kadmiane. Autori shton se nëqoftëse çifutët shpikën pikë-zanoret, ishin në fakt pellazgët ata që patën nderin të krijojnë zanoret. Nga ky alfabet pellazgo-fenician, dolën gjuhët helene, etruske dhe latine, të cilat janë kryesoret, dhe ku duhen shtuar dhe gjuhët pellazgo-tireniane, eteokretase, kadmiane, dhe gjuhët e tjera të Greqisë ai ajo hitite, lisiane, lidiane, qipriote dhe gjuhët e tjera të Azisë së Vogël si ombriane, oske, sabelike dhe gjuhë të tjera në Itali, pa harruar alfabetet e ndryshme neo-latine, të cilat relativisht janë më të vona.

[Juѕт٠]

ETRUSKËT

Emri që mbanin etruskët në prehistori para se të quheshin etruskë, nuk dihet. Megjithatë ekziston ajo që quhet Rasena, siç e përcaktonin ata vetveten dhe që ngjan se është më i vjetër se fjala etrusk. Fjala Rasena sipas autorit, do të thotë ›rashë-na", pra ne jemi thrakë, fjalë që vinte nga thrakët që emigronin në Etruri prej Venetisë në vitin 3000 p.e.s. Pellazgët dhe Tuskët (nga fjala shqiptare dushk), nga Dodona dhe Epiri zbarkojnë në Spina, pranë derdhjes së lumit Po. Nën udhëheqjen e princit Tyranos, etruskë dhe tirianë të Azisë së Vogël, zbarkojnë në Itali, në territorin e Etrurisë. Ata u pritën nga popuj vëllezër, pra nga pellazgët autoktonë. Grekërit i quanin etruskët ›tirsene" ose më mirë ›pellazgë tirianë". Historia e etruskëve në Itali ngatërrohet shpesh me atë të latinëve, romakëve, ashtu siç ndodh në Greqi apo Azinë e Vogël, kur ajo e shqiptarëve dhe pellazgëve ngatërrohet me historinë e grekëve. Që nga Antikiteti i thellë, çdo emigracion në Itali ka qënë absorbuar dhe asimiluar nga pellazgët. Gjuha shqipe, emri i së cilës njihej në Itali si etrusk, kontribuoi në krijimin e latinishtes. Në sajë të shqipes, Kostandini i Madh arriti të transferojë selinë e Romës në Romën e re, pra në Kostandinopojë, pa shkaktuar as më të voglën pakënaqësi dhe rrëmujë. Në sajë të një pjese të etruskëve, veçanërisht të Toskanës italiane që erdhën dhe u vendosën në Toskërinë shqiptare, në Ballkan, shqiptarët e jugut u quajtën Toskë dhe janë pasardhës direktë të etruskëve të lashtë që banonin në Itali.

Lidhur me dy dialektet aktuale të gjuhës shqipe: gegërishtja ngjan më shumë me greqishten e vjetër, ndërsa toskërishtja më shumë me latinishten. Kjo është e lidhur me pasojat e fitores së gjeneralit romak Paul Emile mbi epirotët, në vitin 168 p.e.s. Ai e rrafshoi Epirin dhe popullsinë e atij vendi e ktheu në skllave. Tokat mbetën djerrë për më shumë se një shekull dhe ato u populluan me etruskë të syrgjynosur. Këtu qëndron dhe arësyeja që toskërishtja, edhe pse në lidhje direkte me Greqinë dhe gjuhën greke, ngjan me latinishten, ndërsa gegërishtja më e larguar nga Greqia dhe e ndarë nga ajo prej Toskërisë i ngjan greqishtes.

[Juѕт٠]

HELENËT

Termi helen, sidomos në fillimet e veta, nuk përcaktonte një komb. Mund të bëheshe grek apo helen vetëm duke mësuar apo folur gjuhën e vjetër greke. Helenët nuk formonin një grup popujsh siç ishin jonianët, eolianët, dorianët, por një grup i dalë nga elementi pellazgjik primitiv, i mpleksur me të huajt, si me fenikasit, egjiptianët...(pra me pushtuesit fitimtarë). Emri helen ka filluar të përhapet në Greqi si dhe në ishujt përreth, në Greqinë e Madhe dhe në Azinë e Vogël, që nga shekulli VIII p.e.s. Ndryshe nga emrat pellazg apo në shqip leleg (siç quheshin pellazgët nga fenikasit për shkak të veshjes së tyre të bardhë që mbanin deri në shekullin e VI p.e.s.), të cilët ishin përhapur prej shumë e shumë kohësh.

Emri Hellas, që mund të lexojmë nëpër tekste për Greqinë, nuk ka qënë asnjeherë emri që i jepnin Greqisë as autoktonët dhe as romakët. Në fakt, ajo nisi të quhej zyrtarisht nga të gjithë Hellas, shumë më vonë, atëhere kur u krijua mbretëria e pavarur në vitin 1830 të epokës sonë. Më parë, dhe veçanërisht gjatë perandorisë bizantine, ajo kurrë nuk është quajtur Hellas e as Graecia, as perandori greke apo helenike, por gjithnjë Perandori e Bizantit. Perandori bizantin asnjëherë nuk është cilësuar helen apo grek. Janë shkrimtarët moderne që iu kanë atribuar popullatës së vjetër greke fjalët helenik apo grek, por kurrë nuk janë përdorur nga populli. Në atë kohë ende nuk kishte një bashkim kombëtar, por veçse rivalitete mes qyteteve-shtete kryesore si Sparta, Athina, Teba, etj.
Duke u nisur nga kjo periudhë helenistike, veçanërisht nga pushtimi i Greqisë prej romakëve, qëndra e helenizmit nuk ishte më Athina apo qytetet e tjera të Greqisë, por Azia e Vogël dhe Egjipti. Ky regjim i shpërndau helenët dhe kjo solli ç'popullimin dhe varfërimin e Helladës, të cilën Plutarku e përshkruan në epokën e tij si një vend pothuaj të shkretë, dhe ishte ky shkaku i formimit të një Greqie të re e të madhe, të pasur dhe të dëndur në Azinë e Vogël, si dhe të një qëndre të kulturës helenistike tepër të lulëzuar dhe të begatë në Aleksandri. Kjo nuk ndodhi shumë shpejt. Përballë përhapjes dhe zgjerimit të kristianizmit, i cili ishte bërë tashmë një besim i shtetit, talente të mëdha do të pikasin në gjirin e dhiakërve dhe të priftërinjve të edukimit helenik, një lidhje e vërtetë kjo midis kristianizmit dhe helenizmit të vjetër. Nga kjo kohë dëshmohet një zhvillim i vërtetë letrar mjaft i rëndësishëm, por për një kohë të shkurtër, pasi më pas në shekullin tjetër u shfaq një ›bizantinizëm" i vërtetë me të gjitha intrigat dhe sterilitetin letrar. Kështu helenizmi do të venitet nga dita në ditë duke u zëvëndësuar nga një kristianizëm asketik dhe grindavec. Shtrirja e ngadaltë e saj nuk të lejon të fiksosh një datë të zhdukjes së saj, pasi kjo ka ndodhur ngadalë. Në fakt helenizmi mori fund atëhere kur nuk pati më vepra madhore. Këto vepra, që ishin ende të shumta në shekullin e V, bëhen më të rralla e më mediokre, në shekullin e VI. Ato mbarojnë më së fundi rreth mesit të shekullit të VII. "Në sajë të filologjisë, helenizmi që ishte në rënie, u lidh me helenizmin e shekujve të mëdhenj klasikë, pasi ajo lidhet me veprat e mëdha të së kaluarës për t'i interpretuar, komentuar dhe gjykuar ".

[Juѕт٠]

ELEMENTËT HISTORIKË, LETRARË DHE CITIME TË NXJERRA NGA ENIGMA, SI ARGUMENTE GJUHËSORE

Eshtë padyshim e vështirë të analizosh gjithshka në një vështrim të shkurtër. Në pjesën e dytë, më duhet të bëj gjithashtu, një seleksionim të asaj që më dukej më domethënëse për të ndjekur fillin gjuhësor udhëzues të autorit.

1. Mbi Luftën e Trojës - Homeri dhe Homeridët. Iliada dhe Odisea

Lufta e Trojës u zhvillua rreth vitit 1250 p.e.s. Homeri nuk ishte bashkëkohës i ngjarjeve të kësaj lufte, pasi sipas Herodotit, ai ka jetuar në vitet 800 p.e.s. Katër apo pesë shekuj e ndajnë Homerin nga tregimet e tij. Iliada dhe Odisea përbëjnë burimin e parë historik, monumentin e parë të shkruar, i cili përshkruan aktet e trimërisë së parahelenëve në këtë epokë. Autori mbështetet mbi tekste të vjetra për të llogaritur moshën e Helenës, atë kohë 41 vjeç dhe të Aleksandrit, i quajtur njëkohësisht Paris, 64 vjeç. Për të, rrëmbimi i Helenës nuk ishte veçse një pretekst i luftës, e cila në fakt kishte të bënte me rrëmbimin e thesareve të pasura që kishin mbledhur trojanët. Në analizën e tekstit greqisht të Iliadës dhe të Odiseas, autori thotë gjithashtu: ›Lënda e epopeve homerike, kishte filluar tashmë të hartohej dhe të këndohej në gjuhë pellazgjike, pasi greqishtja e vjetër ende nuk ishte formuar plotësisht në Greqi dhe kjo lloj greqishte ende nuk ekzistonte në Azinë e Vogël, pasi kolonitë joniane dhe eoliane zbarkuan veç disa shekuj më pas. Vetëm 500-600 vite më vonë, epopeja u përkthye në gjuhën greke nga Homeri dhe Homeridët, të cilët i dinin mirë të dy gjuhët, pellazgjishten dhe gjuhën greke. Për më tepër, për autorin, greqishtja e Iliadës është akoma më e vjetër, pra më arkaike se ajo e Odisesë. Iliada është e mbushur me fjalë pellazgjike, me sufikse dhe prefikse greke. Odisea u shkrua dhe u përkthye shumë kohë pas Iliadës, dhe u desh jo më pak se 150 vjet për të arritur greqishten e Odisesë."

Gjithashtu, tek Odisea, autori përqëndrohet në etimologjinë e fjalës "OutiV " që u përkthye me fjalën ›person" (d.m.th."asnjeri") e lidhur kjo me emrin që Uliksi i jep Polifemit, siç na bën të njohur ai. Për Robert d'Angely, kjo fjalë korespondon me fjalën pellazgjike ose shqiptare ›üti" = ›tëndi", në kuptimin këtu që ekziston ende në Shqipëri. Pyetjeve ›Kush të ka tradhëtuar? Kush të ka bërë keq?, dhe përgjigja ›üti", ("yti") ›tëndi", ka të njëjtin kuptim si ajo tek Uliksi.

[Juѕт٠]

2. Mbi ekspeditën e Aleksandrit të Madh, 333-323 p.e.s.

Olimpia, nëna e Aleksandrit ishte epirote, pra gjuha e nënës së Aleksandrit ishte gjuha shqipe. Në librin Enigma, autori këmbëngul në atë që fjala epirot do të thotë shqiptar dhe aspak helen. ›Epirotica lingua", gjithnjë nënkuptonte ›gjuha shqiptare" dhe kurrë "Ellhnikh glvssa ". Mbreti Filip i Maqedonisë, babai i Aleksandrit, kishte lindur në Argos, por në fakt në Argosin që gjëndej në Orestie, në kufijtë e Epirit dhe të Ilirisë, (Aleksandri i Madh, f. 14. G. Radot, 1931). Aleksandri i Madh, me origjinë shqiptare dhe helen në sajë të edukimit në gjuhën greke, i ndoqi mësimet nga Aristoti, një shqiptar nga qyteti Stagire. Përmes gjuhës së nënës, epirote apo shqiptare, Aleksandri u jepte kurajo dhe komandonte gjeneralët e tij gjatë ekspeditës së tij ushtarake. Me këtë gjuhë ai u fliste shokëve dhe ushtarëve të ushtrisë së tij të jashtëzakonëshme, gjuhë që kuptohej nga të gjithë. Shumica e popullatës ishte e pashkollë dhe greqishtja moderne ishte e panjohur, sepse ajo filloi të formohej mbi dhjetë shekuj më vonë.

[Juѕт٠]

3. Mbi Perandorinë romake, Perandorinë bizantine dhe Perandorinë otomane

Në vitin 146 p.e.s. ndodhi pushtimi i Greqisë nga romakët që quheshin Akaie. Gjuha e popullit ishte gjuha pellazgo-shqiptare, ndërsa gjuha zyrtare, latinishtja. Pas vitit 800 dhe veçanërisht pas skizmës së parë në vitin 860, datë kur fillon Perandoria bizantine (emër që iu dha Perandorisë romake të Lindjes kur ajo u nda nga Perandoria romake e Perëndimit), përdorimi i latinishtes zyrtare fillon të pakësohet në përpjestim me greqishten që është tashmë gjuhë e kishës së Lindjes. Popullsitë shqiptare të Perandorisë bizantine që ishin të fesë kristiane ortodokse të Lindjes u quajtën Γρακoι apo ΡωΌηοι dhe ΡωΌαιοι, por ata mësonin gjithnjë vetëm në greqisht, që ishte gjuha e dytë, pas asaj shqiptare. Ky evolucion i ngadaltë e bëri Bizantin një perandori me popullsi shqiptare dhe qytetërim helenik, me gjuhë zyrtare greqishten e vjetër. Atëhere populli, i cili si gjithnjë nuk e dinte latinishten dhe nuk e fliste atë. Po kështu ai nuk fliste njëkohësisht as greqishten e vjetër dhe së fundi as atë moderne, që ende nuk kishte lindur. Për popullin romako-bizantin, të dy gjuhët, latine e greke, ishin të panjohura.

"Duhet të jesh pak naiv të besosh se e gjithë popullsia e vjetër greke, duke përfshirë dhe atë të Athinës, Korintit, Spartës dhe qyteteve të tjera, fliste si gjuhë të nënës, në shtëpi apo jashtë saj, greqishten klasike të Platonit, Homerit, Aristotit, Demostenit, Lucienit dhe autorëve të tjerë të famshëm të Antikitetit grek. Po të ishte kështu, greqishtja e vjetër nuk do të vdiste dhe do të na përcillte deri tek ne shkëlqimin e perfeksionit të vet, ndërkohë që shqipja ishte e njohur në gjithë botën e vjetër e ku flitej rrjedhshëm ngado".
Pikërisht me rastin e skizmës së vitit 860, Kisha Lindore e braktisi mësimin e greqishtes së vjetër. Ajo pati idenë që me ndihmën e priftërinjve të ndërmerte formimin e greqishtes moderne, ku si pikënisje dhe fillim të saj ishte pikërisht fundi i shekullit IX. Në atë kohë bëhet fjalë për një greqishte, në të cilën u hoqën të gjitha rregullat gramatikore e sintaksikore të greqishtes së vjetër. Kështu, greqishtes moderne iu desh më shumë se një mijëvjeçar (ashtu dhe greqishtes së vjetër) që të bëhej e përdorëshme dhe të përhapej, në fillim në qytetet e mëdha të Bizantit, në Smirnë, Selanik, etj. Ndërsa shqipja, mbeti gjuha e familjes. Greqishtja dhe latinishtja, gjuhët zyrtare të qeverive, universiteteve, kishës e e diplomacisë, gjatë përrdorimit të tyre, luajtën rolin e gjuhëve paralele: greqishtja në Greqinë e Madhe dhe në Azinë e Vogël dhe latinishtja në Itali, në botën romane, deri në ditën që ato ranë në rangun e gjuhëve të vdekura, duke lënë në vazhdim dhe në përdorim të plotë gjuhën shqipe dhe gjuhët neo-latine, me të cilat bashkohet më vonë dhe greqishtja moderne, veçanërisht duke filluar nga viti 1850, ku nga Patriarkati ekumenik mësimi publik i detyruar u bë greqishtja moderne, e cila filloi të mësohej intensivisht, të flitej dhe të përhapej.

Perandoria otomane fillon më 1453 me pushtimin e Kostandinopojës nga turqit, ç'ka shënon dhe fundin e perandorisë bizantine. Gjuha zyrtare ka qënë dhe është gjithnjë gjuha e pushtuesit: turqishtja. Kosmopolitizmi i Kostandinopojës është i rëndësishëm, gjëndja sociale mbetet e pandryshuar, shqipja vazhdon të flitet. Ajo bashkëekziston me gjuhët e tjera të folura si turqishtja, greqishtja dhe gjuhët e gjithë emigrantëve që u dyndën gjer në epokën bashkëkohore të Luftës së Madhe (1914-1918) e gjer në këmbimin e popullsive më 1925, ku si pasojë, një popullsi e madhe kristianësh ortodoksë, albanofonë të Azisë së Vogël, u shpërndanë në mesin e kësaj popullsie albanofone apo jo, të shtetit grek, pasi ato u zëvëndësuan po nga një popullatë shqiptare moslemane, që vinin nga Shqipëria, Maqedonia, Epiri, etj.

[Juѕт٠]

4. Që kur banojnë shqiptarët në Greqi?

Për grekërit, shqiptarët banojnë në Greqi që nga fundi i shekullit XIV (më saktë që nga viti 1375, me ardhjen e punonjësve të parë shqiptarë në Greqi). Autori Robert d'Angély vë në dukje disa argumente për të treguar autoktoninë e tyre në Greqi në të gjitha kohrat. Profesor Karvelas, në kapitullin Mbi elementin bizantin apo shqiptar midis viteve 610-1453 të peirudhës së Bizantit flet për "popullsinë fshatarake të shqiptarëve dhe mos-përzjerjen e tyre me pushtuesit e huaj" dhe ai bazohet në proçes-verbale autentike të nxjerra nga regjistra kishëtarë të epokës. Rezulton se më 1204, shumë përpara datës 1375, në këtë vend kishte patur gjithnjë shqiptarë.

Një provë tjetër që shqiptarët e kanë banuar Greqinë në të gjitha kohërat është gjuha e tyre. Shqipja e antikitetit ka shërbyer si model për formimin e greqishtes së vjetër. Edhe greqishtja moderne, rrjedh nga e vjetra, por ka trajta dhe shprehje të pastra shqiptare, duke përfshirë dhe huazimet nga shqipja. Autori jep shëmbuj të marrë nga Kronikë në More, Kronikat e Romanisë dhe veçanërisht të Moresë si dhe në shkrimet e Kostandin Porphyrogenete në Corpus Inscriptionum Historiae Bizantinae, të cilat janë komentuar në planin gjuhësor në vëllimin e IV të Enigmës.
Ai e përfundon këtë analizë me shpjegimin e fjalës "shkipëtar". Fjala "shkipëtar", përmes së cilës cilësohen akoma dhe sot shqipëtarët, është shfaqur vonë. Kjo fjalë ekziston jo më herët se viti 1375 në Shqipëri. Kjo fjalë do të thotë "mbajtës i shqiponjës", duke cilësuar fillimthi ushtarët e Skënderbeut, të cilët e mbanin atë në gjoks, dhe që ishin të gjithë shqipëtarë. Deri në vitin 1925, fjala "shkipëtar" ishte e panjohur në Greqi, në Itali, në Siqeli, në ishujt e gadishullit, në Thrakë e Maqedoni dhe në gjithë zonën perëndimore të Azisë së Vogël. Më 1380, fjala "shkipëtar" ishte shumë e përdorur në Shqipëri. Si pasojë, nëse shqiptarët e Greqisë janë më të vonshëm se 1380, padyshim ata do t'a kishin futur këtë fjalë në Greqi.

[Juѕт٠]

5. Mbi luftën e Pavarësisë greke në vitet 1821-1830Autori n'a kujton se në ushtrinë shqiptaro-greke figuronin shumë heronj të famshëm shqiptarë të fesë së krishterë ortodokse orientale si Marko Boçari, Teodor Kolokotroni, Miauli, Kanari, Xavella, Mavrokordati, etj, heronjtë shqiptarë nga Suli apo suliotët dhe gratë e tyre akoma më heroike, të cilat për t'i shpëtuar ç'nderimit dhe që të mos binin në duart e turqve, u vetvranë duke hedhur një valle dhe duke u hedhur njëra pas tjetrës në humnerën e Zallongos.

[Juѕт٠]

6. Anekdota e Otonit I të Nafplios
"Debatet e parlamentit të Nafplios, para mbrërritjes së mbretit Oton I më 1832, si dhe dhjetë vjet më pas, bëheshin në gjuhën shqipe, ndërsa rendi i ditës ishte i shkruar në greqisht. Nga ana tjetër, mbreti Oton I që nga ardhja e tij në Greqi studioi greqishten gjatë më shumë se katër vjet, që të mund t'i drejtohej drejtpërdrejt popullit. Kur ai konstatoi se populli i tij nuk fliste greqisht por shqip, u zëmërua dhe i ndërpreu mësimet e gjuhës greke".

[Juѕт٠]

7. A mund t'i jepte Shqipëria gjithë këto popullata?

"Shqipëria asnjëherë nuk ka qënë e populluar...asaj nuk mund t'i njihet roli i furnizueses të popullatave shqiptare..."

[Juѕт٠]

8. Për sa i përket nyjes së prapme në shqip

Në gramatikën e tij, Robert d'Angély thotë: « Nyja në gjuhën shqipe nuk është pjesëzë para emrave dhe mbiemrave, por një prapashtesë që u bashkohet fundit të emrave apo mbiemrave. Ndryshe nga gjuhët e tjera indo-evropiane, të cilat e vendosin atë para emrave dhe të ndarë nga ajo, kjo gjë provon vjetërsinë antike të shqipes. Kjo gjuhë është e vetmja midis gjuhëve të Evropës së sotme, duke përjashtuar bullgarishten e rumanishten, si dhe armenishten në Azinë e Vogël, që kanë një veçantësi të tillë. Greqishtja, në fillimet e veta e paraqiste një tipar të tillë, të cilën e konstatojmë tek Iliada, kurse për latinishten apo rusishten, silabi final i emrave është një mbaresë dhe jo një nyje e prapavendosur shquese.

[Juѕт٠]

9. Mbi gjuhën serbe

Autori thotë se « në të gjitha kishat katolike jugosllave dhe në Vatikan, gjuha serbe kuptohet si gjuha ilire, e njohur si gjuha « Illyrica lingua ». Por gjuha serbe nuk është aspak ilirike, por sllave. Serbët bazohen në faktin se në fillim, ata iu nënshtruan autoritetit bizantin dhe deshën të shkriheshin me shqiptarët autoktonë. Edhe alfabeti i huazuar nga libra të ndryshëm liturgjikë, para adoptimit të gërmave cirilike më 885, ishte shqipja glagolitike.

[Juѕт٠]

10. Historia dhe shqiptarët

«Disa pyesin me të drejtë: meqënëse shqiptarët kanë qënë e janë gjithnjë një popull kaq i rëndësishëm dhe interesant, përse historia nuk i përmend pothuaj fare?» Kësaj pyetje që ai bën në vëllimin e III, autori i përgjigjet: «Kjo ndodh kudo pasi emri shqiptar është konfonduar gjithnjë me atë grek apo helen, për të përcaktuar të njëjtin popull: atë shqiptar ose me origjinë pellazgjike, që flasin gjithnjë të njëjtën gjuhë të moçme, pellazgjike apo shqiptare. « Në Itali, në Siçili e gjetkë, popullatat shqiptare konsiderohen si greke pasi ato kanë ruajtur kudo fenë ortodokse, greke ».

[Juѕт٠]

11. Mbi hititët në Azinë e Vogël

Origjina e popullit hitit ngjan se ka qënë gjithnjë vendi ku ai ka jetuar në Azinë e Vogël, në një territor të gjërë në veri të Sirisë. Hititët, hetenët apo heteenët, janë populli pellazgjik më i rëndësishëm që ka mbijetuar në Azinë e Vogël, gjatë gjithë epokave gjer në thellësi të antikitetit. Fama e tyre ka jetuar gjithnjë, edhe pas shkatërrimit të perandorisë së tyre. Janë sirianët e Kapadosit (Cappadoce) sipas Herodotit, apo sirianët e bardhë të Strabonit, që pasardhësit e tyre gjëndet sot midis banorëve të Kapadosit, të krishterë apo muslimanë, të cilët u islamizuan pas shekullit XI. Hititët dominuan ultësirën qëndrore të Azisë së Vogël, veçanërisht vendin e quajtur Halys (shek.XX p.e.s. e mijëvjeçari i X p.e.s, e më shumë, sipas studimeve të fundit). Qëndra e tyre gjëndej në Xhahur-Kej në Biogaz-Kej, Pterie siç quhej nga grekërit e vjetër (Herodoti), i shkatërruar nga mbreti Lydilu Crésus. Duke u mbështetur në të dhënat e F.H.Rosny mbi gjuhën hitite (Encyclopedia Britannica) autori nuk mund të mos konstatojë se « deklinezonet », format e saj në vetën e dytë të shumësit, e ngjasojnë në mënyrë të habitëshme me shqipen e sotme. Mbrishkrimet e çuditëshme dhe epigrafitë hitite që janë zbuluar në Ejub, Kilise-Hisar (Tyana), Ibriz, Bulgar-Madeu dhe vënde të tjera midis Smirnës dhe Eufratit, ende nuk kanë zbuluar gjithshka të këtij populli.

[Juѕт٠]

12. Djegia e Bibliotekës së Aleksandrisë - kriza e papirusit

« Nëse nuk do të ishte zjarri që në epokën e Kalif Omarit do të shkatërronte bibliotekën e famëshme të Aleksandrisë me një numur të jashtëzakonëshme veprash në shumë gjuhë, veçanërisht pellazgjike apo etruske, nëse nuk do të kishte qënë ai lavazh sistematik i murgjëve apo të tjerëve ndaj dorëshkrimeve pellazgjike apo etruske, si dhe atyre në greqisht e latinisht gjatë shekujve VI, VII, VIII, IX, X, dhe XI, - periudhë kjo e krizës së thellë të papirusit për të marrë andej lëndën e nevojshme që u mungonte shkrimtarëve të rinj, është e sigurtë që sot nuk do n'a mungonin dokumente të ndryshme në gjuhën pellazgjike ose etruske, dhe se enigmat gjuhësore që qëndrojnë sot përballë mprehtësisë sonë, nuk do të ekzistonin. Por sot, ne mund të themi të lumtur, se edhe për shak të mungesës së dokumenteve të shkruara, studimi i kësaj gjuhe kaq të vjetër pellazgjike në formën e saj më të gjallë, mund të bëhet përmes tipareve të gjuhës së sotme të shqiptarëve, e cila na është transmetuar në mënyrë ekzakte e komplete.

[Juѕт٠]

Përfundim

ENIGMA e Robert d'Angély është vepra e një jete, e shkruar me qëllim që të rehabilitojë emrin « Albanais », emrin « shkipëtar » dhe në të njëjtën kohë të hedhë dritë mbi të vërtetën e lashtësisë së gjuhës pellazgo-shqiptare dhe që kjo të bëhet e njohur dhe të pranohet. Autori u kërkon shqiptarëve që të vazhdojnë kërkimet, pasi ata kanë një gjuhë kaq të çmuar që është gjuha shqiptare apo pellazgjike. Ai u kërkon gjithashtu shqiptarëve që të thellohen e të flasin në mënyrë korekte të dy dialektet, gegë e toskë, të njohin në mënyrë perfekte greqishten e vjetër dhe latinishten e kështu dhe autorët klasikë, që ta zgjerojnë këtë studim edhe në fushën e sanskritishtes, të gjuhës zend, gjuhës hitite, hebraishte, arabishte, etj, që më së fundi t'i njohin për të aplikuar principet e përgjithëshme të shkencës gjuhësore. Në leximin e veprës së tij dhe në veçanti të vëllimit të V, me analizën e komentit të mbishkrimit pellazgjik të Lemnos dhe të mbishkrimeve të tjera, do të doja të shtoja dhe diçka tjetër të rëndësishme: gurët e vjetër, librat e vjetër dhe gjuhët e vjetra, nuk e kanë thënë ende fjalën e tyre të fundit.

Solange d'Angély
Paris, më 15 Janar 2004

[Sponsored content]